جستجوکده
دستاورد جستجوی پرسشهای من از دنیای اینترنتجستجوکده
دستاورد جستجوی پرسشهای من از دنیای اینترنتکاخ چهل ستون و ناگفته‌های شگفت‌انگیز
کاخ چهل ستون که به تازگی به ثبت جهانی رسیده است، مزین به سیستم‌های قرینه‌ای آبرسانی است که این امکانی شگفت‌انگیز برای یک باغ به شمار می‌رود.
جریان یافتن آب مادی‌ها در پهنه شهر اصفهان از روزگاران کهن تاکنون سبب شده
تا مسیرهای پردرختی در پیرامون این نهرها شکل گیرند، مسیرهای پردرختی که
به همراه درختان انبوه حاشیه زاینده رود اصفهان را به باغ شهری تبدیل کرد و
هنوز هم آثار آن در محلات غربی‌تر قابل مشاهده است.
جریان یافتن آب در مادی‌ها به همراه وجود جوی‌های
منشعب از آن با تراکم بی‌شمار درختان در اقصی نقاط شهر تأثیر به سزایی در
تلطیف هوا نیز داشته است، در زمان صفوی ایجاد باغ‌های گسترده در سطح شهر،
نیاز به تأمین آب این باغ‌ها را نیز ضروری می‌نمود، بنابراین سیستم آبرسانی
و تقسیم آب مادی‌ها در آن دوران تبیین شد.
برای حل این مشکل شیخ
بهایی در طومار خویش سهم تمام مناطق روستایی و حدود ۵۰ باغ دوره صفوی را از
زاینده رود و مادی‌های منشعب از آن تعیین کرد. باغ‌هایی چون هزار
جریب، باغ تخت، سعادت آباد، درویشان، باغ بلبل، خیمه‌گاه، گلدسته، جهان‌نما
و باغ زرشک که هنوز تعدادی از آنها در سطح شهر دایر و پا برجای‌اند.
همچنین در کنار نهر نیاصرم
باغ‌هایی چون باغ دریاچه، باغ نظر و باغ گلدسته و بادامستان در زمره
باغ‌های بزرگ و معروف عصر صفوی به شمار می‌آمدند، که تعدادی از آنها به
اسامی مشخصی معروف و مشهور بودند و برخی دیگر اهمیت فراوانی نداشتند.
* حساب جداگانه باغ چهل ستون
یکی
از میراث پژوهان در این باره گفت: البته در این میان، دو باغ هشت بهشت و
چهل ستون حسابی جداگانه از دیگر باغ‌ها داشتند، این باغ‌ها هر کدام از
ترکیب ساده و موزون و نظام هندسی مشخص و مدونی برخوردار بودند و
محوربندی‌های منظم و خطوط عمود بر هم گذرگاه‌های این باغ‌ها را تشکیل
می‌داند و کرت‌بندی‌های این دو باغ براساس نظام هندسی منطقی و رعایت
جغرافیایی و مشخصات محیطی تعبیه شده بود تا استفاده صحیح از آفتاب صورت
پذیرد.
وی افزود: میان کرت یا کرت اصلی این باغ‌ها در برابر محور اصلی و مقابل عمارت و کوشک قرار داشت و بخش فرا روی ایوان ستوندار یا (ستاوند) کوشک به حوض و استخر اختصاص یافته بود که برای حیات بخشیدن به این دو باغ همچون دیگر باغات صفوی امر آبرسانی به اراضی آنها امری لازم و ضروری به نظر می‌رسید.
وی ادامه داد: بنابراین طراحان و معماران آن
با انتقال آب از طریق مادی‌ها و کانال‌های درون شهری این مشکل را حل کردند و
آب با گذر از نهر اصلی به مثابه رگ و شریان حیاتی به نهرها و جداول
فرعی‌تری جریان می‌یافت که این جریان و آبیاری به طور حتم در طراحی باغ
تأثیر به سزایی بر عهده داشت و در این باغ‌ها روش‌های جالبی برای آبیاری
کرت‌ها و دیگر اراضی به وجود آمد؛ چنان که در آن آب به بهترین وجه از شکل
خود به نمایش در می‌آمد.
این میراث پژوه در ادامه تاکید کرد: پله
پله کردن مسیر جریان ملایم آب و تند و پر سرو صدا کردن آن یکی از این
روش‌ها بود؛ همچنین قرار دادن تخته سنگ‌تراش خورده در کف آب نما که غالباً
با روش‌ها و طرق مختلف صورت می‌گرفت از دیگر روش‌ها بود و به همین منظور
استخر مقابل کوشک اصلی باغ معمولاً به شکل مربع یا مستطیل ساخته می‌شد زیرا
در آن زمان به دلیل اعتقاد بر گندیده شدن آب در حوض‌ها و استخرهای گرد یا
بیضی شکل از این نوع استخرها استفاده نمی‌کردند.
وی ادامه داد:
سیستم آبیاری به غالب این باغ‌ها از طریق آب زاینده‌رود و مادی‌ها و نهرهای
درون شهری صورت می‌گرفت و در مورد باغ چهل ستون باید گفت که محور اصلی این
باغ در ضلع شرقی و در جهت حرکت به سوی بنای اصلی با کمک درختان دو سوی
استخر نشان داده می‌شد که ساختار کلی باغ به شکل باز و شطرنجی طراحی شده
بود که امکان دسترسی به آن را از طریق سایر باغات صفوی فراهم می‌آورد.
فقیهی
همچنین اضافه کرد: آبیاری این باغ از طریق شاخه‌ای از نهر "فدن" یا "فدین"
و آبراههای کوچکی در ضلع جنوبی باغ صورت می‌گرفت و این نهر که در جبهه
شمالی باغ و از ابتدای غربی خیابان سپه وارد محوطه باغ می‌گشود، به دلیل
عبور از طرازی پائین‌تر از استخرهای غربی و شرقی نقشی در پر کردن آب این دو
استخر نداشت اما پس از گذر از زمین‌ها و کرت‌بندهای سرسبز اطراف کاخ از
انتهای جبهه شرقی باغ به سمت میدان نقش جهان حرکت می‌کرد.
در هر حال وجود حجمی فراوان بالغ بر ۳ هزار متر مکعب آب در استخر شرقی باغ با طول ۱۱۰ متر و عرض ۱۶ متر مشاهده میشود، نقش به سزایی در تلطیف هوا و خنکای باغ ایفا می‌کند. علاوه بر این پدیدار شدن استخر غربی باغ چهل ستون در سنوات اخیر مشخص کرد که این استخر ورودی گردش آب باغ چهل ستون بوده و استخر شرقی‌تر که همواره در منظر دید عموم قرار داشته محل خروج آب از کاخ بوده است.
با این تعبیر به نظر می‌رسد که در کاخ چهل ستون از سیستم قرینه برای آبیاری و کنترل و چرخش آب استفاده می‌شده که از سیستم‌های رایج آن زمان به شمار می‌آمد.
فقهی در پایان
این نکته را هم اضافه کرد: اما موضوع شگفت‌انگیزی که وجود دارد، این است
که در دوران صفویه استخرهای بزرگ اطراف کاخ با فواره‌هایی که وجود داشت آب
را به جریان می‌انداخت که این خود، سبب رسانمایی و تقویت صوت می‌شده و
گروه‌های موسیقی که به طور عمده در کنار درب ورودی موسیقی می‌نواختند، برای
تقویت صدای موسیقی خود از این فرایند به طور هوشمندانه استفاده می‌کردند.
بنای اصلی
کاخ چهلستون از نخستین بناهایی است که در آن تزئین وسیع، آینه‌کاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سرستونهای مقرنس به کار رفته است. تمام دیوارها با آینه‌های قدی و شیشه‌ها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجره‌ها از نوع منبت و خاتم بوده است.
مهارت و استادی ایرانیان در طرح این کاخ به خوبی مشاهده میشود که درآن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است که نمی توان تشخیص داد کجا یکی پایان مییابد و دیگری آغاز میگردد. ایوان اصلی و چشمگیر کوشک با ستونهای متعدد که از ویژگیهای بنا محسوب میگردند، موجب تسمیه بنا به کاخ چهلستون گردید.
در ایران تعدد و کثرت را بیشتر با عدد چهل بیان میکنند و به طور تصادفی چون تعداد ستونهای تالار، بیست عدد و انعکاس عمارت و ستونها هم در استخر مقابل آن به خوبی مشهود است، این کاخ با انعکاس آن در آب مفهوم «چهل ستون» پیدا می کند. هریک از ستون های بیست گانه تالار ازیک تنه درخت چنار تشکیل شده و بر روی آنها لایه نازکی از تخته رنگ شده وجود دارد که سابقاً با آینه و شیشه‌های رنگی پوشیده شده بود.
درگذشته جهش آب درحوض وسط تالار از دهان شیرهایی که درچهار گوشه حوض قرار داشتند و فواره‌های سنگی که نقطه به نقطه در جوی کوچک اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت می‌داده است.
تناسبات استخر مقابل کاخ برای دیدن تصویر کاخ در آب و تیرگی کف استخر به منظور هرچه عمیق تر نشان دادن آن طراحی گشته‌اند. چهارقطعه پایه ستون‌هایی که به صورت مجسمه‌های شیر و انسان در چهار گوشه استخر قرار دارند و دو تخته سنگ حجاری شده به شکل چهار شیر که در دو باغچه طرفین خیابان ورودی این عمارت قرار دارد و از تزئینات درون باغ محسوب می گردند، در اصل متعلق به این کاخ نیست و تنها آثار برجای مانده از قصرهای زمان صفویه به نام "سرپوشیده" و "آینه‌خانه" هستند که امروز دیگر وجود ندارند.
از ایوان چهلستون سه در به تالار پذیرایی که تمام عرض کوشک را اشغال کرده، راه دارد. دیوارهای بالا را سه تابلو رنگ روغنی بزرگ زینت داده و به تماشاگران کمک می کند تا زندگی پر غوغا و با نشاط قرن هفدهم را در نظر مجسم سازند. یکی از این تابلوها شاه عباس را هنگام پذیرایی از خان ازبک نشان میدهد. شاه و خان هردو در یک شاه نشین نشسته‌اند.
نقاشی های پایین دیوار این تالار پذیرایی، همانند عالی‌قاپو مناظری از تفریحات ییلاقی و روستایی را نشان می دهد. همانند بنای چهلستون، باغ آن نیز دستخوش تغییراتی بوده است که ازمهمترین آنها می توان به احداث خیابان سپه بر سمت شمالی باغ، و تغییر ورودی باغ از ضلع شرقی به ضلع شمالی و ایجاد جلوخان نیمدایره شکل امروزی از دوره پهلوی اشاره نمود. درجبهه جنوبی باغ نیز دخالت هایی در عرصه باغ به چشم می‌خورد که شکل کلی باغ را تحت تأثیر خود قرار داده است. درهمین زمینه می‌توان به دیوارهای از بین رفته اطراف باغ نیز اشاره کرد که نقش آن درتغییر فضای داخل باغ به میزان زیادی احساس می گردد.
اگر از سر در ورودی اصلی به سمت داخل باغ حرکت کنیم، منظره کاخ و تصویر درون آب سوی حرکت را مورد تاکید قرار می دهد. محور اصلی نیز جهت حرکت را به کمک ردیف درختان دو سوی استخر کشیده میانی، به خوبی مشخص می نماید، بدین ترتیب که فضایی ممتد و جهت دار به سمت کوشک اصلی ایجاد می کند و همچنین استخر آب بر مطلوبیت فضایی این محور می‌افزاید.
از سوی دیگر ایوان چهلستون رابطه بصری بین بیرون و اندرون کوشک را برقرار می‌سازد و حد فاصل آنهاست. باغ چهلستون تقریباً مسطح و دارای شیب بسیار کمی است که به هدایت آب در جوی ها و کرت کمک می نماید. این باغ با مساحتی بیش از 67000 متر مربع به شکل مربع مستطیل با طول و عرض تقریباً برابر است که متأسفانه در اثر تصرفاتی که صورت پذیرفته، شکل اصلی آن تغییر یافته و بخش هایی از آن در سمت جنوبی جدا گشته‌اند. باغ به کمک یک محور اصلی طولی درجهت شرقی - غربی که استخر آب کشیده را در میان دارد و یک محور عرضی بدون جوی آب به چهار قسمت اصلی تقسیم گشته است.
این محور عرضی با گذر از ایوان ستوندار در سوی دیگر نیز تداوم یافته است. ایوان به عنوان فضایی میانی، پیوند میان فضای باز و فضای بسته را مورد تأکید قرار میدهد. محور طولی دیگر که از سمت شمالی کوشک می‌گذرد دارای جویی در میان است که آب جوی شاهی بدان وارد می شده است. آبراههای از بلوک های سنگ قواره در پیرامون کوشک میانی قرار دارد و داخل حوض های کوچکی می گردد. جزئیات این آبراهه‌ها، یادآور نمونه‌های موجود در پاسارگاد است و سنتی مداوم از زمان هخامنشیان را به نمایش میگذارد.
کوشک اصلی –کاخ چهلستون– یک سوم بالایی باغ جای گرفته است. سایر کرت بندی ها و تقسیم‌بندی های باغ از تناسبات قائمه پیروی کرده و باغ متقارن است. باغ چهلستون به عنوان فضای درباری و محلی برای پذیرایی رسمی از میهمانان خارجی شکل گرفته است. از آنجایی که نقاشی های با ارزش بر دیوار تالار اصلی از زمان صفویه بر جای مانده‌اند، امروزه تالار اصلی خود به عنوان موزه مورد بهره برداری قرار گرفته است.
اما از شگفتی های دیگری که در این باغ وجود دارد، می توان به نگهداری نامناسب آن اشاره کرد که پس از گذر سالها و پابرجا ماندن آن، امید نگهداری آین مجموعه عظیم را برای آیندگان کمرنگ می نماید. از این دست می توان به آثار سنگی که در گوشه و کنار این بنا از بین می رود اشاره کرد.
مرسی